باغ دروازه ملی از بناهای تاریخی پایتخت است که هم اکنون از آن استفاده های گوناگون می شود و نیاز است که این بنا بیشتر مورد توجه سازمان میراث فرهنگی قرار بگیرد.
باغ دروازه ملی از بناهای تاریخی پایتخت است که هم اکنون از آن استفاده های گوناگون می شود و نیاز است که این بنا بیشتر مورد توجه سازمان میراث فرهنگی قرار بگیرد.
به گزارش یوپنا به نقل از تابناک تهران، این بنا از بناهای به جا مانده از دوره قاجار است که در سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ هجری شمسی و توسط جعفرخان کاشانی احداث شده است. سر در باغ ملی و ساختمان‌های مجاور آن به دستور مستقیم رضا شاه و توسط جعفر خان کاشانی و کمک آلمانی‌ها در زمان پیش از شروع شدن جنگ جهانی دوم در تهران، ساخته شد.
در معماری داخلی آن از تصاویر کوروش و مردمان عهد هخامنشی استفاده شده است. در بالای این سر در، پرچم شیر خورشید از هر دو نصب شده بود که در زمان پس از انقلاب، اقدام به پاک کردن نشان شیر خورشید از آنها کردند. اکنون نیز از آن به عنوان بنای تاریخی یاد می‌شود که در آن فیلم‌هایی مانند مدار صفر درجه که داستانی در زمان عهد رضا خان را روایت می کند؛ ساخته شده است.
تاریخچه بنا
سر در باغ ملی طی سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ ش، به عنوان دروازه ورود به میدان مشق، که محوطه‌ای نظامی و در اختیار قشون بود؛ احداث شد. مدتی پس از ساخت دروازه، ایده ایجاد اولین باغ عمومی شهر تهران به نام باغ ملی، در اراضی داخل میدان مشق، مطرح و طرح آن تهیه و اجرا شد و دروازه میدان مشق به سر در باغ ملی، تغییر نام داده شد. چند سال بعد، در باغ ملی و در محوطه آن وزارت امور خارجه، کتاب خانه ملی و موزه ایران باستان، احداث شد. اما نام این باغ بر سر در میدان مشق باقی ماند و مردم سر در باغ ملی را به عنوان نماد تاریخ معاصر تهران و معماری خاص تهران قدیم می‌شناسند.
این بنا کار استاد جعفر خان معمار کاشانی است؛ سفت کاری‌هایش توسط استاد اسماعیلی، ستون‌ها به دست استاد کریم منیژه و کاشی‌های آن نیز توسط مرحوم استاد خاک نگار مقدم ساخته شده است.
شرح جزییات سر در باغ ملی
در نمای خارجی، بر کتیبه کاشی‌کاری سر در، اشعاری از ندیم الملک به چشم می‌خورد. سر در دارای نقوش کاشی‌کاری شده با نقش دو شیر که تاجی را در میان گرفته‌اند، پلنگ، شیر و خورشید و مسلسل است.
سر در، دارای یک سواره‌رو و دو پیاده‌رو در طرفین آن است که هر سه آنها دارای دروازه‌های چدنی هستند. دروازه‌های چدنی بنا نیز در زرادخانه تهران، توسط استاد محمد علی کرمانی از صنعتگران بنام، ساخته شده است.
امروزه، از میدان مشق قدیم تهران که در زمان خود از بزرگ‌ترین میدان‌های (نظامی) تهران بود اثری باقی نمانده و فقط سر در زیبایی از آن دوران به یادگار مانده است.
سر در باقی مانده از آن دوران، اگر چه در زمان پهلوی اول مرمت شده، در نوع خود، تنها بنای سبک دروازه‌ای کلاه فرنگی به جا مانده از گذشته تهران است که آن را در زمره بناهای تاریخی خاص و در خور توجه قرار داده است. این بنای تاریخی، دارای سه چشمه دروازه دار و دو لنگه آهنی (فولاد برنج) است که حکم ورودی وخروجی پادگان نظامی را داشته که محل مشق و تمرین و مانور سربازان بوده است و در زمان خود از بهترین مصالح (سنگ، آجر، چوب، آهن و برنز) به بهترین شکل، ساخته شده است.
این بنای زیبا که یادآور دروازه‌های دوازده گانه تهران قدیم است؛ از جنبه‌های مختلف معماری، نظامی، تاریخی، فرهنگی و زیبایی شناختی و… قابل بررسی است. این میدان در زمان فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲تا۱۲۵۰ق) بنا شده و در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ تا۱۳۱۳) مرمت شد و توسعه یافت که در سال۱۲۷۸ هجری شمسی به اهتمام محمد حسین خان سپهسالار به صورت میدانی مربع شکل، در آمد و دیواری با طاق‌های آجری گرداگرد آن ایجاد شد و دارای دروازه‌ای زیبا با یک درب دو لنگه و دو طاق نمای مسدود مجاور آن به صورت پخی، بر قسمت شمالی خیابان و میدان امام خمینی(ره) ایجاد شد که بعضی اوقات، ناصرالدین شاه از بالای آن، تمرین نظامیان را تماشا می کرد.
گفتنی است که در پایان دوران قاجار، این میدان، کمتر مورد توجه قرار داشته و مورد بی مهری‌های زیادی قرار گرفت؛ به طوری که به میدانی بلا استفاده تبدیل شد. اما در نخستین سال‌های وزارت جنگ پهلوی اول، ابتدا قسمت غربی میدان به باغ و سپس بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سر در بزرگ الماسیه را که در زرادخانه، ساخته شده بود، برای آن در نظر گرفتند و بر سردرباغ ملی نصب شد.
این میدان که سرباز خانه مرکزی در آن قرار داشت و نظامیان در آن تمرین نظامی انجام می دادند، از شمال به خیابان سرهنگ سخایی (سوم اسفند سابق)، از شرق به خیابان فردوسی (علاء الدوله سابق) و از غرب به خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق) منتهی می‌شود.
به طور کلی از ابتدای شمالی خیابان امام خمینی(ره) (باغ شاه یا سپه سابق) در محدوده میدان مشق قرار داشت که بناهای کنونی اداره پست (شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن)، شهربانی کل کشور (نیروی انتظامی فعلی)، وزارت امور خارجه، موزه ملی ایران (موزه ایران باستان سابق)، موزه و کتاب خانه ملی ملک، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور، و بنای اولیه شرکت ملی نفت (ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه فعلی) را در بر می‌گرفت به طوری که سردر فعلی بین ساختمان پست خانه (در محل حاضر موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن) و بنای قدیمی شرکت ملی نفت (ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه فعلی) قرار دارد و به عبارتی در محل تلاقی خیابان ملل متحد و خیابان امام خمینی (سپه سابق) قرار دارد.
قسمت های مختلف بنای دروازه باغ ملی
این بنا دارای سه درب ورودی است که سر در دوره ناصرالدین شاه دارای یک ورودی دو لنگه است که به صورت دو لنگه در آهنی و طرح‌های برنز کاری شده شامل طرح‌های گل و مرغ شبیه اژدها یا پرنده خیالی هما، طرح اسلیمی، شیر و خورشید، و سر شیر است که به شکل زیبایی مشبک کاری شده است. در بالای درهای ورودی نیز طرح‌های طبل، پری، تاج، تبرزین، شمشیر، نیزه، شیپور، توپ و گلوله به چشم می‌خورد. هم چنین در بالای دو ورودی کناری به شکل حصیری آجر کارهای طرح و خیلی زیبا به کار گرفته شده است.
این بنا دارای ۲ نمای بیرونی و درونی است؛ نمای بیرونی (خیابان امام خمینی) از هشت ستون آجری به صورت جفت تشکیل شده است که در اطراف ورودی‌های سه گانه، نسبت به دیگری به اندازه یک قطر ستون عقب نشینی دارد یعنی در اطراف هر در، از چهار ستون، دو تای آن کمی عقب‌تر قرار گرفته‌اند که به جهت سایه و روشن نور جلوه‌ای خاص به بنا داده است.
پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کمتر از ۲۷ متر است؛ این پهنا به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی، واقع در سمت شرق و قسمت غرب بنا، بوده است. این دو اتاقک، با توجه به تصاویر اولیه میدان مشق، دارای عرضی هم چون دروازه‌های هلالی و البته با ارتفاع کمتر از قسمت‌های مجاور خود بود. بعدها اتاق غربی، قسمتی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران متصل شد و بعد از آن نیز تخریب شد.
نمای درونی، به استثنای ستون‌ها، تفاوت چندانی با نمای بیرونی ندارد. از نقوش و طرح‌های نمای داخلی می‌توان به صحنه تسخیر تهران در کودتای ۱۲۹۹، دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین)، نقوش تمام قد لژیون قزاق در دو طرف ورودی اصلی، و نقوش فرشته پیروزی که کم و بیش از حجاری‌های طاق بستان اقتباس شده است، اشاره کرد.
سر در باغ ملی علاوه بر نقاره زنی، دیده بانی و دروازه تردد نظامی، در واقع حکم بنای یادبود فتح تهران در کودتای سوم اسفند سال۱۲۹۹ هجری شمسی، توسط رضاخان را دارد که در کاشی‌کاری بدنه سر در، به وضوح قابل مشاهده است. از جمله تخریب برج و بارو با گلوله‌های توپ، رضاشاه در حال تیراندازی، دو فرشته پیروزی و کتیبه‌ها، همه نشانه‌هایی از فتح و پیروزی در کودتای سال ۱۲۹۹ و تسخیر تهران است.
به طور کلی، کتیبه‌های سر در باغ ملی شامل ۴۵ کتیبه روی کاشی و دو کتیبه فلز کاری به صورت نیم برش دایره و دیگری در قسمت بیضی شکل بالای سر در اصلی قرار دارند.
کتیبه‌های نمای درونی شامل کتیبه‌های اشعاری در بالای دروازه‌های کوچک است؛ بالای هر دروازه کوچک شش کتیبه اشعاری وجود دارد و البته در سمت غربی به علت تعبیه ناودان و حذف پلکان قرینه شرقی، دو مورد آن تا حدی مخدوش شده است. بالای هر دروازه کوچک، سیزده کتیبه اشعاری کاشی کاری وجود دارد؛ اما کتیبه‌های انتهایی قسمت غربی و شرقی بنا به علت ساخت بناهای اداره پست و شرکت نفت مخدوش و تخریب شده است. این کتیبه‌ها به صورت کمربندی دور بنا و در قسمت عرضی آن هم امتداد داشته که با ساخت بناهای مجاور مخدوش شده است.
لازم به ذکر است که کاشی کار این بنا حاج حسین کاشی کار و اشعار کتیبه‌ها از ندیم الملک صنعتگر و محمد علی کرمانی است.
گفتنی است که بنای سر در باغ ملی در سال ۱۳۷۶ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۶۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موقعیت جغرافیایی این بنا در خیابان امام خمینی (ره) قرار دارد که در ضلع غربی آن وزارت امور خارجه و در ضلع شرقی آن اداره پست زمان پهلوی اول وجود دارد.
نوشته: سجاد صفری
