داوود آقایی
استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران
هرچند قریب به دو هفته است که آمریکا خروجش از برجام را اعلام کرده اما هنوز صحبتهای زیادی درباره نحوه مواجهه ایران با این موضوع مطرح می شود که بد نیست در این باره نکاتی را یادآور شویم؛
مسئله اول موضوع شکایت و پیگیری نقض عهد آمریکا از سوی ایران است؛ در این خصوص باید گفت در توافق نامه برجام مکانیزمی برای رسیدگی به شکایات و اختلافات پیش بینی شده است؛ به عبارت دیگر کمیسیونی متشکل از وزرای خارجه یا نمایندگان وزرای خارجه کشورهای ذی نفع (ایران و کشورهای ۵+۱ ) ایجاد شد تا هرگاه نقض عهدی از سوی هر یک از اعضا مشاهده شد، پیگیری شود و چنانچه تخطی از سوی هر یک از طرفین اثبات شود، چنانچه تذکرات مفید فایده نبود و کشور خاطی از ادامه نقض توافقنامه خود داری نکند،موضوع به شورای امنیت ارجاع داده شود. در نهایت این مسئله اید در شورای امنیت پیگیری و تصمیم گیری شود
حال این سوال مطرح می شود که آیا ایران می تواند با توسل به این گزینه، شکایتی علیه امریکا مطرح کند؟ در پاسخ باید گفت ایران می تواند در گام اول موضوع را در کمیسیون برجام مطرح کند اما این شکایت قطعا در گام دوم به سرانجامی نخواهد رسید؛ چراکه آمریکا از اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل است و حق وتو دارد؛ لذا حتی اگر در شورای امنیت هم محکوم شود، می تواند با توسل به حق وتو خود مانع از آن شود که قطعنامه ای علیه کشورش به تصویب برسد. این موضوع درمورد گرفتن غرامت از آمریکا نیز صدق می کند.
نکته دیگر این است که آیا برجام با خروج آمریکا هویتش از بین رفته است و باید آن را تمام شده انگاشت؟ در پاسخ باید گفت این توافقنامه یک توافقنامه چندجانبه است. لذا ادامه پیدا کردنش متوجه شش کشور دیگر می شود. به عبارت دیگر چنانچه پنج کشور اروپایی بتوانند منافع برجام را تامین کنند به گونه ای که ضمانت‌های لازم به طرف ایرانی داده شود که تمام تحریم هایی که قول لغو آنها داده شده بود، اجرایی شود، میتوان برجام را ادامه داد. اما باز یک مشکل اساسی وجود دارد و آن این است که عمده شرکت های اروپایی خصوصی، تحت فرمان و نظر دولت ها نیستند، آنها به سهامداران خود باید پاسخگو باشند و نه دولت هایشان. لذا خیلی نمی توان چشم امیدی داشت.
با همه این تفاسیر تنها نقطه امیدی که باقی می ماند این است که دولت های اروپایی خودشان ضرر و زیان شرکت‌هایشان را از این جهت که ممکن است مشمول تحریم های آمریکا شوند، تقبل کنند. از این بابت هم خیلی رویکرد کشورها واضح نیست. مضاف بر اینکه ممکن است شرکت ها خواستار آن شوند که ضرر و زیان در بخش های دیگری که تحریم ها می تواند بر منافع آنها تاثیر بگذارد نیز تامین شود. لذا با این تفاسیر چندان نمی توان به این مسیر دل بست.
وقتی به همه این توصیفات نگاه می کنیم؛ یک سوال باقی می ماند و آن اینکه آیا ماندن در برجام پس از خروج آمریکا از آن، به صلاح کشور بود؟ پاسخ این سوال مثبت است؛ چرا که اگر ایران از برجام خارج می شد، دوباره بهانه ها به دست طرف مقابل می افتاد تا موضوع ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد بازگردد؛ در نتیجه شرایط به قبل از برجام باز می گشت و قطعا شرایط کشور به نقطه ای می رسید که بار دیگر جهان علیه ایران اجماع می کرد. بنابراین از آنجایی که ما نمی خواهیم به قبل از برجام بازگردیم، تصمیم دولت ایران برای ماندن در توافق نامه هسته ای موسوم به برجام، بهترین تصمیم بود.
استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران
